आदर्श निवडणूक आचारसंहिता (Model Code of Conduct – MCC) म्हणजे निवडणुकीच्या काळात उमेदवार, राजकीय पक्ष व प्रशासनाने पाळायचे मार्गदर्शक तत्त्वे आणि नियम. निवडणुका स्वच्छ, पारदर्शक, आणि शांततापूर्ण वातावरणात पार पडाव्यात, यासाठी ही आचारसंहिता अत्यंत महत्त्वाची ठरते. निवडणूक आयोग ही आचारसंहिता निवडणूक जाहीर होताच लागू करतो आणि निवडणुकीचा संपूर्ण कालावधी संपेपर्यंत ती बंधनकारक असते.
आचारसंहितेचा उद्देश आणि महत्त्व
1. स्वच्छ आणि निष्पक्ष निवडणुका: कोणताही पक्ष अथवा उमेदवार जनतेवर चुकीचा प्रभाव पाडू नये.
2. राजकीय पक्षांमधील स्पर्धा नैतिक असावी: जाती-धर्मावर आधारित प्रचार रोखणे आणि द्वेषमूलक वक्तव्यांना आळा घालणे.
3. प्रशासनाचा गैरवापर टाळणे: सत्ताधारी पक्षाने निवडणुकीदरम्यान सरकारी यंत्रणेचा किंवा निधीचा गैरवापर करू नये.
4. वातावरण शांत राखणे: निवडणूक प्रक्रियेदरम्यान कोणत्याही प्रकारचा हिंसाचार किंवा सामाजिक तेढ निर्माण होऊ नये.
आचारसंहितेचे प्रमुख नियम
1. प्रचाराशी संबंधित नियम:
• जाती, धर्म, किंवा भाषेच्या आधारे मतांची मागणी करू नये.
• द्वेषमूलक आणि आक्षेपार्ह भाषेचा वापर टाळावा.
• मंदिर, मशिदी आणि धार्मिक स्थळांचा प्रचारासाठी वापर करता येणार नाही.
2. सभांच्या आयोजनाबाबत:
• प्रचारसभांसाठी प्रशासनाची पूर्वपरवानगी घ्यावी.
• सभेचा मार्ग ठरवताना सार्वजनिक वाहतुकीत अडथळा येणार नाही, याची काळजी घ्यावी.
• शांतता राखण्यासाठी विरोधी पक्षांचे कार्यालये आणि कार्यकर्त्यांचा आदर राखावा.
3. मतदारांना प्रलोभन देणे:
• पैसे, दारू किंवा वस्तूंचे वाटप करून मतदारांना प्रभावित करू नये.
• कोणत्याही प्रकारचे फसवे आश्वासन देणे बेकायदेशीर आहे.
4. सरकारी संसाधनांचा वापर:
• सरकारी गाड्या, निवासस्थानं किंवा निधीचा प्रचारासाठी वापर करता येणार नाही.
• नवीन योजनांच्या घोषणा किंवा उद्घाटन कार्यक्रम टाळावे.
5. मतदानादिवशी आणि त्यानंतर:
• मतदानाच्या दिवशी मतदारांवर दबाव आणणे किंवा मतदान केंद्राजवळ प्रचार टाळणे आवश्यक आहे.
• निकालानंतर शांतता राखावी आणि कोणत्याही प्रकारचे विजय उत्सव संयमाने साजरे करावेत.
आचारसंहितेचे पालन आणि उल्लंघनावरील कारवाई
निवडणूक आयोग आचारसंहितेच्या पालनावर सतत देखरेख ठेवतो. कोणत्याही पक्षाने किंवा उमेदवाराने नियम मोडले, तर आयोग योग्य ती कारवाई करतो. कारवाईच्या स्वरूपात इशारा, प्रचारबंदी, गुन्हा दाखल करणे किंवा उमेदवाराची उमेदवारी रद्द करणे यांचा समावेश होतो.
आदर्श निवडणूक आचारसंहिता पाळल्यामुळे निवडणूक प्रक्रिया पारदर्शक आणि लोकशाहीची मूल्ये जपणारी ठरते. सर्व पक्ष आणि उमेदवारांनी ही आचारसंहिता प्रामाणिकपणे पाळली, तर निवडणुका शांततेत पार पडतात आणि मतदारांना योग्य निर्णय घेता येतो. त्यामुळे निवडणूक आचारसंहिता ही एक महत्वाची व्यवस्था असून तिच्या माध्यमातून लोकशाहीची जपणूक होते आणि देशाच्या प्रगतीला गती मिळते.
लेखक :- देवेंद्रकुमार बोरसे, सहशिक्षक, जि. प. शाळा, सिंदीपाडा १, ता. अक्कलकुवा, जि. नंदुरबार
